Zdecydowana większość świąt i obrzędów jakie odnajdujemy w polskich zwyczajach i tradycji mają charakter rodzinny. Są elementem chrześcijańskiego dziedzictwa. Trudno jest sobie wyobrazić obchodzenie Świąt Bożego Narodzenia lub Wielkanocy z dala od rodziny. Piękną tradycją są również uroczystości rodzinne, takie jak: chrzciny, komunie, spotkania urodzinowe czy śluby i wesela. Katolicki charakter mają Imieniny (Święto patronalne), które poza Polską obchodzone są jeszcze w kilku innych krajach. Obcokrajowcy przebywający w Polsce w okresie jesiennym zachwycają się rodzinnym i duchowym przeżywaniem Święta Zmarłych. Zauważa się jednak, że tworzenie sztucznej kultury światowej (importowanie amerykańskiej tradycji) i rozluźnienie relacji rodzinnych, którym to procesom polskie rodziny także podlegają, sprawia, iż część świąt zatraca swój rodzinny charakter. Swoistym fenomenem w tym procesie globalizacji kulturowej jest odradzająca się tradycja organizowania w wielu polskich miastach (a także i poza granicami Polski) Orszaków Trzech Króli. Daje ona możliwość uczestniczenia całym rodzinom w radosnym przeżywaniu najstarszego święta jakim jest Uroczystość Objawienia Pańskiego, nazywana potocznie Świętem Trzech Króli.
Objawienie Pańskie w Tradycji Kościoła
Uroczystość Objawienia Pańskiego , zwana popularnie Świętem Trzech Króli, należy do najstarszych świąt, które przyjął pierwotny Kościół. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa święto to wyznaczało początek roku liturgicznego. Chronologicznie rzecz biorąc, świętowanie Objawienia Pańskiego jest starsze od obchodów świąt Bożego Narodzenia zarówno w tradycji Wschodniej jak i Zachodniej. Już Klemens Aleksandryjski (+220) w roku 220 wspomina o tym święcie. We wczesnym chrześcijaństwie dzień ten był także wspomnieniem pokłonu Mędrców, Chrztu Pańskiego i pierwszego cudu Jezusa – przemiany wody w wino w Kanie Galilejskiej. Było to święto Epifanii, objawienia się Boga całemu światu .
Uważa się, iż przyczyny powstania tego święta na Wschodzie jak i na Zachodzie są podobne. Mieszkańcy Egiptu i Arabii obchodzili święto zwycięstwa światła ku czci boga- słońca Aiona w czasie zimowego przesilenia słonecznego, tj. w nocy z 5 na 6 stycznia. W ceremonię tego święta wpisany był obrzęd czerpania wody z Nilu i przechowywania jej w swoich domostwach. Jest to jakby „zapowiedź” przedmiotowego święta Epifanii opartego na upamiętnieniu chrztu Jezusa. Zróżnicowane akcenty świętowania Objawienia Pańskiego w Kościele Wschodnim wynikają także z kalendarza czytań biblijnych, które były inne w Jerozolimie, inne w Egipcie a jeszcze inne w Azji Mniejszej. Tam gdzie czytano Ewangelię wg Św. Jana (Azja Mniejsza), podkreślano narodziny i chrzest Chrystusa; gdzie czytano Ewangelię wg Św. Mateusza (Jerozolima), akcentowano narodziny Jezusa w Betlejem. Zaś w Aleksandrii czytając Ewangelię wg Św. Marka suponowano, iż chrzest Jezusa jest najistotniejszym wydarzeniem w akcie objawiania się Boga ludzkości .
W Kościele Łacińskim (Zachodnim) święto Objawienia Pańskiego zaczęto obchodzić pod koniec IV w. jako święto niezależne od Bożego Narodzenia . Pierwsza pewna informacja o obchodach tego święta w Rzymie, pochodzi z „Kazań o Objawieniu Pańskim” papieża Św. Leona Wielkiego, który podkreśla rolę pokłonu Mędrców. Od tego momentu w większości Kościołów Zachodnich ten akcent staje się głównym w obchodach święta Objawienia Pańskiego.
Pomocą w zrozumieniu święta Trzech Króli (Objawienia Pańskiego) obchodzonego 6 stycznia jest Ewangelia św. Mateusza, która mówi o Mędrcach przybywających do Betlejem, aby złożyć hołd i dary Jezusowi (złoto, kadzidło i mirrę) . Mędrców nazywa się Królami w związku z proroctwami Starego Testamentu: „Królowie Tarszisz i wysp przyniosą dary, królowie Szeby i Saby złożą daninę. I oddadzą mu pokłon wszyscy królowie, wszystkie narody będą mu służyły” oraz „Zaleje cię mnogość wielbłądów – dromadery z Madianu i z Efy. Wszyscy oni przybędą ze Saby, zaofiarują złoto i kadzidło, nucąc radośnie hymny na cześć Pana” .
Pierwotny Kościół Syryjski i Ormiański „widział” dwunastu Mędrców, którzy przybyli do Betlejem, nawiązując tą liczbą do 12 apostołów („wybraństwa Bożego”); zaś Kościół Koptyjski – aż sześćdziesięciu, czyli orszak. Malowidła w rzymskich katakumbach ukazują dwóch, czterech lub sześciu Mędrców. Wprawdzie Ewangelista Mateusz nie podaje liczby Mędrców, niemniej Tradycja wskazała na trzech z racji na ilość złożonych darów. W VI wieku nadano im imiona: Kacper, Melchior i Baltazar, co poskutkowało, iż zaczęto Medrców-Magów nazywać Królami . W tradycji Kościoła Wschodniego nazwa Królowie pojawia się już w III wieku za przyczyną Tertuliana . Wraz z rozwojem kultu Trzech Króli, tradycja i pobożność ludowa przypisała im wiek; i tak Mechior miał mieć ok. 60 lat, Baltazar – ok. 40., a Kacper – ok. 20., co w ten sposób podkreślono, iż są reprezentantami wszystkich pokoleń. Następnie „stworzono” dla każdego z nich rodowód, nawiązując do trzech części świata zapisanego w Księdze Rodzaju, do trzech potomków Noego: Sema (Azja), Chama (Afryka) i Jafeta (Europa) .
Miejscem kultu Trzech Króli pierwotnie był Konstantynopol, do którego szczątki trzech mężczyzn czczonych jako relikwie Trzech Króli sprowadziła w IV wieku Św. Helena – matka cesarza Konstantyna Wielkiego. Następnie trafiły one do Mediolanu, gdzie przebywały w kościele pw. Św. Eustorgiusza do 1163 roku, kiedy to cesarz niemiecki Fryderyk I Barbarossa zrabował relikwie i przeniósł do Kolonii do katedry. Wzrastająca liczba pielgrzymów nawiedzających relikwie, skłoniły władze miasta (kościelne i świeckie) do zbudowania większego miejsca kultu, które to wkrótce też stało się za małe. Kiedy to w roku 1248 spłonęła stara katedra, na jej miejscu wzniesiono nową, której budowa trwała ponad 600 lat. Najcenniejszym przedmiotem kultu jest w niej relikwiarz Trzech Króli, wykonany na przełomie XII i XIII wieku przez Mikołaja z Verdun .
Najstarsza tradycja podaje, iż Magowie przynieśli Dzieciątku w darze: złoto, kadzidło i mirrę. Liturgia Godzin, opierając się na przekazach wczesnochrześcijańskich , symbolikę darów tłumaczy następująco: „Dla Boga Stwórcy: obłoki kadzidła; dla Króla istnień: złociste klejnoty; Ludzkiemu ciału, co umrze na krzyżu: pachnąca mirra” . Na przełomie XV i XVI wieku zrodziła się tradycja poświęcania w kościołach złota oraz kadzidła, którym okadzano domostwa i obejścia celem zabezpieczenia przed wszelkim zagrożeniem i niebezpieczeństwem. W XVIII stuleciu pojawił się zwyczaj święcenia kredy, którą na drzwiach pisano litery: C+M+B lub K+M+B. Pierwszy napis odczytuje się jako błogosławieństwo; jest to skrót od: Christus Mansionem Benedicat – Niech Chrystus dom błogosławi. Św. Augustyn tłumaczy je jako Christus Multorum Benefactor – Chrystus dobroczyńcą wielu. Drugi zaś zapis nawiązuje (w tradycji polskiej i nie tylko) do imion Królów: Kacpra, Baltazara i Melchiora. W zwyczaju pisaniu na drzwiach nawiązywano do historii wyjścia Narodu Wybranego z niewoli egipskiej, kiedy to Żydzi oznaczali odrzwia krwią baranka paschalnego, która uratowała ich przed działaniem Anioła Śmierci. Chrześcijanie oznaczając drzwi swoich domów i mieszkań literami K + M + B deklarują swoją wiarę na wzór Mędrców, którzy przyjęli narodzonego Jezusa jako swojego Boga i Króla. Uroczystość Objawienia Pańskiego uczy więc, że chrześcijanie, podobnie jak mędrcy, którzy powrócili do domu inną drogą , winni po spotkaniu Zbawiciela rozpocząć nowe życie. Jak mędrcy winni składać duchowe dary: złota – swej ludzkiej wolności, kadzidła – codziennej modlitwy oraz mirry – czyli trudu bycia na co dzień dla Boga i drugiego człowieka .
Tradycja Orszaków Trzech Króli
Jasełka bożonarodzeniowe pojawiły się w Europie w XIII wieku za przyczyną Św. Franciszka z Asyżu, który w 1223 roku w Greccio przygotował pierwszą bożonarodzeniową szopkę, umieszczając w niej figury Św. Rodziny, pasterzy, zwierząt oraz Trzech Króli . W jasełkach, obok postaci Św. Rodziny i pasterzy, zawsze byli Trzej Królowie. W XIX wieku w Hiszpanii zrodziła się nowa tradycja organizowania w uroczystość Objawienia Pańskiego jasełek ulicznych – Orszaków Trzech Króli. Biorą w niej udział uczestnicy przebrani za postacie biblijne, zaś Królowie wraz ze swoją świtą rozdają dzieciom prezenty .
W Polsce do lat 60. ubiegłego stulecia, uroczystość Objawienia Pańskiego (6 stycznia, święto Trzech Króli) była dniem wolnym od pracy, podobnie jak w całej Zachodniej Europie. Władze komunistyczne ustawowo je zlikwidowały. Temu jednemu z najważniejszych świąt kościelnych, zaledwie od niedawna będącym dniem wolnym od pracy ; władze Polski w 2011 roku przywróciły pierwotny, świąteczny jego charakter.
W roku 2008, z inicjatywy nauczycieli Szkoły „Żagle” w Warszawie, po raz pierwszy jasełka zostały zorganizowane na ulicach Warszawy, w niedzielę 6 stycznia. Z racji na zainteresowanie się mieszkańców stolicy tą formą świętowania, organizatorzy w następnych latach przygotowali kolejne edycje takich jasełek, nazywając je Orszakiem Trzech Króli. Z racji na to, iż dzień 6 stycznia nie był jeszcze dniem wolnym od pracy (2009 i 2010 rok), Orszak przeszedł ulicami Warszawy oraz Torunia w niedziele poprzedzające uroczystość Objawienia Pańskiego. Ta nowa rodząca się Orszakowa Tradycja, zakorzeniona w najstarszym chrześcijańskim święcie, znajduje nie tylko zrozumienie wśród Polaków, ale pozyskuje z każdym rokiem coraz więcej sympatyków i czynnych uczestników. W 2014 roku takie Orszaki zorganizowano już w 177 polskich miejscowościach i wzięło w nich udział ponad 700 tysięcy osób. W 2016 roku liczba miejscowości orszakowych w Polsce i na świecie została podwojona.
W całym kraju inicjatywie tej patronują lokalne władze kościelne i samorządowe, a w organizację angażują się – ponad podziałami – różne środowiska i całe rodziny. Na terenie województwa warmińsko-mazurskiego , to Miłakowo ma najstarszą tradycję organizowania Orszaku Trzech Króli. W roku 2016 taki Orszak po raz pierwszy zorganizowały m.in.: Jeziorany, Bisztynek, Biskupiec, Elbląg, Dźwierzuty, Jedwabno, Rozogi. Natomiast od kilku lat w organizację Orszaku włączają się: Kętrzyn, Bartoszyce, Ostróda, Ełk, Giżycko, Olsztynek, Durąg (najmniejsza miejscowość) oraz stolica regionu – Olsztyn.
Orszak Trzech Króli nawiązuje do staropolskich ulicznych jasełek, które w Polsce były organizowane do wybuchu II Wojny Światowej. Natomiast w Europie zostały one zainicjowane w średniowieczu. Aktorami są amatorzy, którzy w sposób radosny opowiadają historię związaną z narodzinami Boga. Ta Dobra Nowina łączy ludzi w działaniu, przygotowywaniu mansjonów (inscenizacji), w szyciu strojów, w przebieraniu się oraz na wspólnotowym śpiewaniu kolęd. Orszak przygotowują ludzie, których nikt do tego nie zmusza. Jest dla osób, którzy chcą przyjść, pobyć z sobą, pośpiewać kolędy i pokłonić się nowo narodzonemu Zbawicielowi. To jest oferta dla każdego, kto tylko zechce wyjść z domu tego dnia. Jest przede wszystkim dla rodzin, dla dzieci, dla szkół. Organizatorzy zapraszają wszystkich wierzących i niewierzących.
Misją Orszaku Trzech Króli jest pielęgnowanie oraz szerzenie wartości prorodzinnych i wspólnotowych, promocja życia rodzinnego w przestrzeni publicznej. Wydarzenie to służy uczczeniu święta religijnego, a także promocji tradycji rodzinnych (wspólnotowych) wśród mieszkańców naszego województwa. Jest zaproszeniem skierowanym do mieszkańców, którzy chcą poczuć rodzinną atmosferę wspólnego świętowania. Dziadkowie, rodzice a także nauczyciele (szczególnie katecheci), angażując się czynnie w to przedsięwzięcie, opowiadają dzieciom i zainteresowanej młodzieży oraz przekazują im bogatą tradycję zawarta w przekazie ulicznych jasełek, jakim jest Orszak Trzech Króli.
Zorganizowanie orszaku Trzech Króli na terenie Olsztyna (także w innych miastach regionu Warmii, Mazur i Powiśla), przyczyniło się do spełnienia oczekiwań mieszkańców naszego województwa: zarówno dzieci, młodzieży jak i dorosłych. Organizatorzy stworzyli możliwość spędzenia czasu wolnego całym rodzinom, osobom samotnym i starszym, dając możliwość integracji międzypokoleniowej, odnosząc się do wspólnych „kodów” kultury. Zadaniem organizatorów Orszaku jest aktywizacja, podniesienie świadomości, ukazanie pozytywnych korzyści płynących ze społecznego zaangażowania się, rozwój zainteresowań artystycznych, a przede wszystkim pobudzanie wspólnej aktywności rodzinnej. Dowodem takiego działania były konkursy: „Najlepiej przebrana Orszakowa Rodzina” oraz „Rodzinna Gwiazda Betlejemska” . Zaś repertuar kolędowy, włączenie się w śpiewanie kolęd dzieci, ich rodziców i dziadków, stworzył możliwość szerokiej integracji międzypokoleniowej w ramach rodziny szeroko pojętej.
Orszak Trzech Króli jest misją ewangelizacyjną, zachęcającą i zapraszającą jak największą liczbę członków rodzin do przyjścia na wspólnie i radosne świętowanie uroczystości Objawienia Pańskiego; jest formą ukazania innym atrakcyjności Dobrej Nowiny i tego Święta. W przygotowanie Orszaku włączają się różne organizacje i instytucje. Jest on okazją do integracji wielu lokalnych środowisk. Wspierają go lokalne media, sponsorzy, osoby prywatne. Organizatorzy dbają o to, by Orszak integrował różne grupy mieszkańców ponad wszelkimi podziałami.
Raporty licznych ośrodków naukowych badających problematykę kultury potwierdzają, że to właśnie rodzina najsilniej kształtuje potrzeby kulturalne dzieci i młodzieży oraz ludzi dorosłych. W rodzinie powstają wzory uczestnictwa w kulturze i określany jest zakres udziału w niej młodego pokolenia. Także młodzież najczęściej wskazuje dom rodzinny jako miejsce, w którym nauczyła się odczuwać potrzeby związane z kulturą. Udział w wydarzeniach kulturalnych, w których biorą udział całe rodziny, służy rozwojowi osobowości i pobudzaniu ogólnej aktywności .
Podejmując stosowne działania organizatorzy Orszaku Trzech Króli w Olsztynie przeprowadzili w 2013 r. wywiad środowiskowy wśród dzieci, młodzieży i dorosłych. Celem badania było uzyskanie wiedzy na temat oczekiwań i potrzeb kulturalnych mieszkańców Olsztyna. Z uzyskanych danych jasno wynika, iż znikome jest uczestnictwo młodych ludzi jak i dorosłych w życiu kulturalnym, społecznym, lokalnym, w imprezach artystycznych, amatorskich. Dorośli jak i młodzież organizują swój czas wolny na tyle, na ile mogą i potrafią. Oczywistym jest, że na formy spożytkowania czasu wolnego wpływają przyzwyczajenia i rodzinne środowisko. Jak wskazują badania, aktywność uczniów (poza szkołą) w większości polega na „rozrywkach” w postaci oglądania TV, gier komputerowych oraz przeglądania stron internetowych. Słusznym staje się więc konieczność zaproponowania tej grupie konkretnych działań. Jest to niewykorzystana, nieświadoma, aczkolwiek gotowa do działania grupa ludzi, czekająca na odpowiedni znak i przekonywujący przekaz ze strony podmiotów odpowiedzialnych za kreowanie działań prorodzinnych. Orszak Trzech Króli wychodzi naprzeciw takim potrzebom w wymiarze życia religijno-społeczno-kulturowego .
Na pytanie: „Jaki typ wydarzeń, imprez powinien znaleźć się w ofercie kulturalnej Olsztyna?”, respondenci mogli wybrać z wielu podanych odpowiedzi maksymalnie 3 (koncerty muzyczne, wystawy czasowe, okolicznościowe, spektakle teatralne, spotkania z ciekawymi ludźmi, pokazy filmowe, inne). Ponad 50% wskazywała „inne” a wśród nich „organizowanie darmowych imprez masowych”. Na pytanie: „Czy dostęp do kultury w Olsztynie jest zbyt drogi?”, 28% mieszkańców odpowiedziało – „zgadzam się”, 43% – „raczej zgadzam się”. Niewątpliwie bariera finansowa jest przeszkodą w spełnieniu oczekiwań kulturalnych mieszkańców, ale tę barierę należy pokonywać, by młodzież i dorośli, wręcz całe rodziny mogły uczestniczyć w życiu kulturalnym Olsztyna a wówczas będą kreatywnie i świadomie kształtować naszą lokalną rzeczywistość dzięki pozytywnym wartościom. Takie próby podejmują organizacje pozarządowe .
Problem niezadawalającego angażowania się w sprawy społeczne i kulturalne, oprócz takich przyczyn, jak „braku czasu”, leży przede wszystkim w sposobie myślenia, niskiego stopnia wspólnego zaufania oraz w braku informacji i jasnych, zachęcających do działania przekazów. Szkoda, że dziś także członków różnych komisji, decydujących o przyznawaniu środków finansowych na cele promocyjno-kulturalne znamionuje taka właśnie postawa .
Trzej Magowie, Mędrcy lub Królowie (niezależnie od ich określenia) przybyli ze Wschodu i byli zapowiedzią pielgrzymów, osób poszukujących prawdy, szukających znaków, które pozwolą rozwiązać ich problemy. Pomimo nieznanego im świata podejmują ryzyko, by poznać Boga i przybliżyć się do Niego. W symbolu tych postaci zawarte jest bogactwo i władza, które to przymioty przed Niemowlęciem zamieniają się w pokorę. Ukazują właściwą hierarchię wartości ukierunkowaną na Boga i człowieka, na to co duchowe i wieczne. Uczestnicy Orszaku Trzech Króli, dzieci, młodzież, rodzice, dziadkowie, całe rodziny poprzez swój udział i wspólne kolędowanie w tym dniu, włączają się w radosne świętowanie Objawienia Pańskiego, jednego z najstarszych świąt w świecie chrześcijańskim. Rodząca się nowa tradycja ulicznych jasełek, sprzyja jednoczeniu się wielu pokoleń rodzin, sprzyja zgłębianiu tajemnicy odwiecznego Słowa, które stało się ciałem, sprzyja odważniejszej manifestacji swojej wiary.
Ks. Michał Tunkiewicz
